Śmiechowski Józef, pseud. Bugier (1798—1875), uczestnik powstania listopadowego, generał w powstaniu styczniowym.
Ur. 16 III w Borku (pow. krotoszyński), był synem Karola, burmistrza Borku, i Julianny z Paternowskich. Najstarszy brat Ś-ego, Antoni (1789—1862), oficer armii Ks. Warsz., uczestniczył w kampanii rosyjskiej 1812 r., potem był kapitanem 5. pp liniowej w armii Król. Pol., po wybuchu powstania listopadowego został majorem (6 II 1831) i dowódcą 4. baonu 5. pp liniowej w korpusie gen. Józefa Dwernickiego, a w okresie 13 VI — 17 IX 1831 walczył w 20. pp liniowej w korpusie gen. Girolamo Ramorino, od 1 IX t.r. jako podpułkownik. Po klęsce powstania złożył 7 VI 1832 przysięgę na wierność carowi. Z małżeństwa z Ewą z Marczewskich (1801—1879) miał syna Władysława (1835—1912), lekarza, ojca Antoniego Śmiechowskiego (zob.). Starszym rodzeństwem Ś-ego były też siostry Weronika (ur. 1796) i Franciszka (ur. 1797), a młodszym — bracia i siostry: Alojzy (ur. 1800), Rafael (ur. 1801), Adam (ur. 1802), Tomasz (ur. 1803), Anastazja (ur. 1805), Nepomucena (ur. 1806) i Wojciech (ur. 1808).
W ślad za bratem Antonim Ś. prawdopodobnie już w r. 1815 rozpoczął służbę wojskową w 5. pp liniowej stacjonującym w Radomiu. Następnie wstąpił do Szkoły Podchorążych Piechoty w Warszawie, którą ukończył w r. 1820 w stopniu podchorążego. Dn. 31 III 1824 otrzymał nominację na podporucznika z przydziałem do 5. pp liniowej. W związku z «interesami familijnymi» poprosił o dymisję i otrzymał ją 20 XI t.r. w stopniu porucznika. Kilka dni później, 24 XI, w kościele paraf. w Lutkówce, wziął ślub z Józefą Biedlińską, pochodzącą z zamożnej rodziny ziemiańskiej; wniosła mu ona w posagu majątek Cychry koło Grójca, w którym oboje zamieszkali.
Po wybuchu 29 XI 1830 powstania listopadowego wrócił Ś. do czynnej służby w armii Król. Pol. W nowo sformowanym 2. p. woj. mazowieckiego, przemianowanym 25 I 1831 na 20. pp liniowej i dowodzonym przez ppłk. Antoniego Klimkiewicza, awansował na kapitana. Ze swoją jednostką, wchodzącą w skład 3. DP, uczestniczył t.r. w bitwach pod Grochowem (25 II) i Węgrowem (9, 10 i 14 IV), a w ramach 5. DP pod komendą kolejnego dowódcy pułku, ppłk. Władysława Podczaskiego, w bitwach pod Ostrołęką (26 V) i Nasielskiem (26 VI). Podczas kwaterowania głównej armii w twierdzy Modlin, otrzymał 14 IX, z powodu złego stanu zdrowia, dymisję z wojska. Wg niektórych źródeł (A. Jeziorański) znalazł się na emigracji we Francji, najpóźniej jednak w r. 1835 wrócił do majątku Cychry i prawdopodobnie zajmował się przez następne lata gospodarowaniem, a po śmierci żony w r. 1842 wychowywaniem dzieci.
Na początku l. sześćdziesiątych należał Ś. do organizacji spiskowej «czerwonych»; z ramienia Komitetu Centralnego Narodowego pełnił od r. 1862 funkcję naczelnika wojskowego okręgu czerskiego. Po wybuchu 22 I 1863 powstania styczniowego objął w randze majora dowództwo nad uformowanym w lasach Woli Prażmowskiej oddziałem liczącym 250 ludzi. Podkomendni nadali mu przydomek Bugier, ponieważ miał w zwyczaju nazywać ich bugrami (od francuskiego słowa bougre — zuch, chwat). Już 23 I t.r. wydzielony przez Ś-ego oddział kawalerii pod komendą Juliana Bajera odbił z konwoju rosyjskiego transportowanych z Grójca do Błędowa i Mogielnicy polskich rekrutów, a następnie uderzając na Grójec, zmusił do ucieczki załogę rosyjską złożoną z 25 kozaków. Cały oddział udał się w kierunku Białobrzegów i Rawy, gdzie połączył się z liczącą 374 ludzi partią płk. Antoniego Jeziorańskiego; Ś. objął komendę nad kosynierami, a Jeziorańskiemu oddał naczelne dowództwo. Połączone siły przeprowadziły 4 II udany atak na koszary wojsk rosyjskich w Rawie, zdobywając broń i amunicję oraz biorąc jeńców. W bitwie 6 II z kolumną rosyjską pod Lubochnią Ś. dowodził powstańczą linią tyralierską. Na rozkaz Jeziorańskiego objął 20 II komendę nad wydzielonym oddziałem złożonym z 400 piechurów i 20 kawalerzystów, z którym pod wsią Żarnowiec zmusił wojska rosyjskie do odwrotu, ułatwiając partii Józefa Nowaka wydostanie się z okrążenia i połączenie z oddziałem Jeziorańskiego. Wcielony 22 II z oddziałami Jeziorańskiego do korpusu płk. Mariana Langiewicza, uczestniczył w bitwie pod Małogoszczem (24 II), gdzie wyróżnił się brawurową szarżą batalionu kosynierów. Następnie walczył pod Pieskową Skałą (2 III) i Skałą (5 III).
Po ogłoszeniu 11 III 1863 dyktatury gen. Langiewicza Ś. został przez niego awansowany na generała brygady (patent wystawiony 10 III t.r.) i objął komendę nad brygadą piechoty, składającą się z dwóch pułków, dowodzonych przez mjr. Wincentego Wanerta i mjr. Dionizego Czachowskiego. Wg Tomasza Winnickiego był «rygorystą w wykonywaniu rozkazów i w służbie, poza służbą równy i jednaki dla wszystkich i dla każdego. Kochano go też i szanowano ogólnie […] dobry żołnierz, ale nie wódz, bez inicjatywy, kapitalny wykonawca». Podobne opinie na temat Ś-ego wygłaszali Jeziorański, Serafin Szulc, Aleksander Zdanowicz, Józef Miniewski, Bolesław Rawicz Jasieński i Adam Zagórski. Dn. 17 III uczestniczył Ś. w bitwie pod Chrobrzem, a 18 III w jednym z najkrwawszych bojów powstańczych pod Grochowiskami, gdzie z żuawami Franciszka Rochebrune’a przyczynił się do zwycięstwa nad liczniejszymi siłami rosyjskimi. Tego dnia Langiewicz przed wyjazdem do Galicji, na radzie wojennej w Wełczu, podzielił korpus na trzy mniejsze oddziały. Gdy okazało się, że dwaj ich dowódcy, Czachowski i Józef Czapski, opuścili pole, Ś. objął komendę nad całym trzytysięcznym korpusem. Otoczony z trzech stron, wyruszył w kierunku Wiślicy, ale zaatakowany pod Opatowcem przez kawalerię Zagriażskiego, rozpoczął odwrót wzdłuż Wisły. Po całonocnym marszu stoczył z resztkami korpusu (800 ludzi) 21 III bitwę pod Igołomią zakończoną klęską; jeszcze w tym dniu powstańcy zakopali broń i razem ze Ś-m przekroczyli pod Czernichowem granicę austriacką.
Dn. 27 IV 1863 z nowo zorganizowanym oddziałem Jeziorańskiego, naczelnika wojennego woj. lubelskiego, Ś. wrócił na teren walk w Król. Pol. Objął dowództwo jednej z trzech kolumn powstańczych, które miały za zadanie przedrzeć się na Lubelszczyznę, ale zaraz za granicą, w lesie głuchowskim zwanym Kobylanką, wszystkie trzy zostały otoczone przez wojska rosyjskie. W bitwie rozegranej tam 1 i 6 V t.r. walczył Ś. pod komendą Jeziorańskiego; w ostatnim dniu walk dowodził lewym skrzydłem polskiej obrony. Po bitwie ranny Jeziorański przekazał dowództwo Ś-emu, który dysponując 100-osobowym oddziałem, poniósł 11 V porażkę pod Hutą Krzeszowską. Następnego dnia schronił się w Galicji. Organizował tam odtąd partie powstańcze; gen. Aleksander Waligórski, kolejny naczelnik wojenny woj. lubelskiego, polecił mu 3 IX skierowanie ochotników do nowo formującego się oddziału. Ostatnim śladem powstańczej działalności Ś-ego jest dostarczona mu 8 I 1864 informacja o przekazaniu nieznanej sumy pieniężnej na potrzeby powstania. Kilka lat później starał się Ś-ego zdyskredytować w oczach opinii publicznej rządowy „Dziennik Warszawski” (12 X 1867).
W Galicji był Ś. goszczony przez tamtejszych ziemian. Mieszkał głównie w majątkach książąt Lubomirskich, m.in. w r. 1868 w Rozwadowie (pow. tarnowski), często też przebywał u Adama Hieronima Lubomirskiego w Charzewicach (pow. tarnobrzeski). Majątek Ś-ego Cychry został przez władze rosyjskie skonfiskowany i rozparcelowany. Ś. od r. 1870 otrzymywał niewielką pensję od lwowskiego Tow. Opieki Narodowej, po pewnym czasie również pomoc materialną od Wiktora Wiśniewskiego, prowadzącego zbiórkę datków na rzecz najbardziej potrzebujących weteranów powstania. W związku z chorobami i utratą wzroku jeździł w r. 1874 na kuracje do Lwowa i Szczawnicy. Zmarł 18 VI 1875 w szpitalu powszechnym we Lwowie, został pochowany 21 VI na cmentarzu Łyczakowskim. Na jego grobie umieszczono później pomnik dłuta Juliana Markowskiego (odnowiony w l. dziewięćdziesiątych XX w. staraniem Polskiego Tow. Opieki nad Grobami Wojskowymi we Lwowie).
Z małżeństwa z Józefą z Biedlińskich (1803—1842), córką Wojciecha i Magdaleny z Ostromęckich, miał Ś. czworo dzieci: Edmunda Aleksandra Konstantego (ur. 1825), zmarłego w dzieciństwie, Bronisława Józefa (1829—1831), Teodora Stanisława (1835—1902), urzędnika w Łęczycy, żonatego z Franciszką Blumenfeld (ur. 1838), a powtórnie z Anną Waldowską-Warchanek (1859—1931), oraz córkę Mariannę Emilię (1831 — przed 1874), żonę Konstantego Jarzębskiego (zm. 1856), właścicielkę wsi Wola Grabowska pod Radomiem.
Postać Ś-ego występuje w dramacie Jerzego Żuławskiego „Dyktator” (Lw. 1907).
Portret olej i fot. w ubiorze powstańczym u prawnuka Jerzego Śmiechowskiego w W.; Fot. w Muz. Hist. m. stoł. W., Arch. Fotografii, sygn. 13647/alb. 5, 16855/alb. 2, 13730, 14352, 26231/alb. 18; Drzeworyt z 2 VII 1863 w Muz. WP w W., nr 8683/12; Powstanie styczniowe i zesłańcy syberyjscy. Katalog fotografii ze zbiorów Muzeum Historycznego m. st. Warszawy, W. 2004; — Białynia-Chołodecki J., Cmentarzyska i groby naszych bohaterów z lat 1794—1864 na terenie wschodniej Małopolski, Lw. 1928 s. 35; Enc. wojsk., VII; Kozłowski, Bibliogr. powstania; Nicieja, Łyczaków; Sęczys, Legitymacje Król. Pol.; Żychliński, Kronika rodzin, s. 403; — Gembarzewski, WP 1815—30; Gnat-Wieteska Z., Generałowie powstania styczniowego, Pruszków 1994 s. 31—2; Jędrzejczyk Z., Generał Józef Śmiechowski — uczestnik walk o niepodległą Polskę w XIX wieku. Dokumenty, wspomnienia, pamiętniki, W. 2001 (bibliogr., fot.); Męczarski L., Rzecz o gen. Józefie Śmiechowskim (1798—1875), „Nowa Gaz. Gostynińska” 2007 nr 25; Rzadkowska H., Marian Langiewicz, W. 1967; Zieliński S., Bitwy i potyczki 1863—1864, Rapperswil 1913; — Bentkowski W., Notatki osobiste z roku 1863, Kr. 1916 s. 15—16, 18, 173—5, 181—4; Berg, Zapiski o powstaniu, III 49—50; Dok. Wydz. Wojny; Fibich A., Z bitwy pod Kobylanką, „Zgoda” 1903 nr 16; Galicja w powstaniu styczniowym; Jeziorański A., Pamiętniki jenerała Antoniego Jeziorańskiego, Lw. 1913 II cz. 1 s. 158—9, 164—5, 170—1, 175, 177, 183—4, 202—3, 206—7, 217—20, 226, 245—7, 251—2, 262, cz. 2 s. 52—3, 63; Miniewski J., Notatki z lat młodych…., Lw. 1918 s. 15—18; tenże, Pod komendą Józefa Śmiechowskiego, „Kronika Powsz.” 1913 nr 5; Ożegalski J., Wspomnienia krwawych czasów z roku 1863, Kr. 1908 s. 39, 95—7; Pawliszczew M., Tygodnie polskiego buntu, Oprac. A. Zawilski, W. 2003 II 40, 140—4; Prasa tajna, cz. 3; Przyborowski W., Dzieje 1863 roku, Kr. 1898—9 I 244—7, II 67—8, 132—46; Rocznik wojskowy Królestwa Polskiego, W. 1821—5; Spis szlachty Królestwa Polskiego, W. 1851 s. 227; Zajączkowski J., W rocznicę styczniową. Bitwa pod Kobylanką roku 1863, Lw. 1911 s. 21, 25—6; Zapomniane wspomnienia, Oprac. E. Kozłowski, W. 1981; Zdanowicz A., Dziesięć dni dyktatury, Gorlice 1901 s. 22—3; tenże, Od Małogoszcza do Goszczy, w: W czterdziestą rocznicę powstania styczniowego 1863—1903, Lw. 1903 s. 540, 543—5; — „Biul. Stow. Wspólnota Pol.” 1996 nr 10 s. 26—8; „Gaz. Lwow.” 1997 nr 3—4; „Ojczyzna” 1864 nr 112; — Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1875: „Dzien. Pol.” nr 139 (A. Jeziorański), „Dzien. Pozn.” nr 141, „Gaz. Lwow.” nr 139, „Gaz. Narod.” nr 139, „Tydzień” nr 26 s. 143; — AGAD: Kom. Rządowa Wojny, sygn. 28, 205, 558; AP w W., Oddz. w Grodzisku Maz.: Akta stanu cywilnego gm. Lutkówka, sygn. 73/187/0; Arch. m. stoł. W.: Akta stanu cywilnego parafii rzymskokatol. Lutkówka, sygn. 72/D; Arch. Muz. WP w W.: „Pamiat’ miateža” („Album Policmajstra”), sygn. 27178, Spis uczestników powstania listopadowego poszukiwanych przez władze carskie, sygn. 40H; BUW: Lista starszeństwa generałów i oficerów wyższych Wojska Narodowego z 25 VIII 1831, sygn. akc. 587B; Central’nyj deržavnyj istoryčnyj archiv Ukraïny we Lw.: Spraw. Komitetu Zarządzającego Tow. Opieki Narod., 18 VI 1870 — 31 I 1871, F. 146 op. 4 spr. 1982; — Mater. Red. PSB: Wydruki ze stron internetowych: http://metryki.genealodzy.pl (Akty ur. syna, Bronisława, k. 8 nr 39 i Akt jego zgonu, k. 35 nr 46, Akt ur. córki, Marianny, k. 5 nr 47, Akt ur. syna, Teodora, k. 15 nr 74, Akt zgonu żony, Józefy, k. 63 nr 19), http://szukajwarchiwach.pl (Akt ślubu Ś-ego, k. 12 nr 8).
Karol Jadczyk